یک رمان تصویری جذاب

کارگروه نمایش انجمن صنفی کارگردانان سینمای مستند، شامگاه سه‌شنبه دوم اردیبهشت، میزبان نمایش و سپس نقد و بررسی مستند تبِ آینه به کارگردانی وحید حسینی بود.

در این جلسه‌ی نمایش فیلم که با استقبال علاقه‌مندان و مخاطبان سینمای مستند همراه بود‌، استاد حسین علیزاده و استاد سعید پورصمیمی به عنوان مهمانان ویژه حضور داشتند و سپس در بخش نقد و بررسی، امید نجوان (منتقد مهمان مراسم) به تحلیل و ایراد سخنانی درباره‌ی مستند مورد بحث پرداخت.

در ابتدای این نشست، استاد پورصمیمی که در این مستند زندگی‌نامه‌ای، از زبان شخصیت اصلی فیلم (زنده‌یاد دکتر غلام‌علی عبیدی) روایت فیلم را برعهده دارد، در پاسخ به پرسش مصطفی شیری (مجری جلسه) درباره‌ی ویژگی همکاری خود با این پروژه گفت: «این مستند درباره‌ی شخصیت گران‌قدر و بزرگی است که متاسفانه سال‌هاست در میان ما نیست اما با اتکا به اسناد و مدارک موجود، درباره‌ی او یک فیلم قابل توجه ساخته شده است.»

وی هم‌چنین گفت: «کارگردان فیلم، مدارک بسیار ارزنده‌ای درباره‌ی مرحوم دکتر عبیدی جمع‌آوری کرده بود که با آن می‌شد یک دوران خاص از تاریخ معاصر ایران را روایت کرد. کار دشواری که به دلیل غیبت شخصیت اصلی فیلم اصلاً آسان نبوده و نیست.»

پورصمیمی هم‌چنین با ابراز امیدواری نسبت به ایجاد شرایط برای نمایش عمومی این مستند گفت: «در اجرای گفتار متن این فیلم سعی کردم گاهی زبان دکتر عبیدی باشم و گاهی او را از بیرون روایت کنم.»

وی افزود: «از هنگامی که برای نخستین‌بار این فیلم را دیدم احساس کردم مدت زمان فیلم کمی طولانی‌ست اما نکته این‌جاست که حتی یک نما از فیلم را نمی‌توان کم یا کوتاه کرد. تمام لحظه‌های این فیلم، مستند به اسناد به جا مانده از دکتر عبیدی‌ست و باید در فیلم باقی بماند تا برای مخاطبان هم الهام‌پذیر و تاثیرگذار باشد.»

بخش بعدی جلسه به نقد و بررسی مستند تبِ آینه اختصاص داشت. در ابتدای این بخش، امید نجوان منتقد مهمان جلسه، فیلم به نمایش درآمده را «یک رمان تصویری جذاب» دانست و افزود: «در این «فیلم/رمان» فراز و فرود یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ معاصر یا به تعبیر پوستر فیلم «خاطرات و تالمات یک دواساز» به نمایش درآمده است. شخصیتی با ویژگی‌های دکتر عبیدی که تاریخ داروسازی در کشور ما را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است.»

این منتقد و مستندساز در ادامه گفت: «وقتی در این جلسه برای چندمین‌بار فیلم را دیدم، احساس کردم شاید بهتر بود برخی فصل‌های این رمان فشرده‌تر باشد یا بعضی داستانک‌های فرعی و حاشیه‌ای آن حذف یا کم‌رنگ شود تا ضرباهنگ روایت فیلم، آهنگ بهتری پیدا کند.»

وحید حسینی، کارگردان تبِ آینه نیز سپس در پاسخ به پرسش مجری جلسه در خصوص نحوه‌ی شکل‌گیری ایده‌ی مستند خود گفت: «تولید این فیلم، حدود شش سال پیش و با پیشنهاد شرکت داروسازی دکتر عبیدی به جریان افتاد. قرار شد به مناسبت مراسم بزرگداشت دکتر عبیدی یک فیلم کوتاه ده دقیقه‌ای ساخته شود اما وقتی مرحله‌ی تحقیق و پژوهش درباره‌ی این شخصیت گسترش پیدا کرد متوجه شدم زندگی او داستان جذابی دارد که می‌تواند مفصل‌تر از یک فیلم کوتاه روایت شود.»

حسینی هم‌چنین گفت: «ساخت این فیلم به دلیل نیاز به مدارک و مستنداتِ بیش‌تر و هم‌چنین هم‌زمانی با دوران همه‌گیری ویروس کرونا حدود شش سال به درازا کشید؛ و در طول این مدت، تولید تبِ آینه به تناوب ادامه داشت تا این که داستان زندگی دکتر عبیدی، آرام‌آرام و با تکیه بر مدارک و اسناد به جا مانده از او نوشته شد و فیلم، سر و شکل نهایی خود را پیدا کرد.»

وی هم‌چنین گفت: «ما از آقای دکتر عبیدی دست‌نوشته‌ای (مثلاً در قالب خاطره) نداشتیم که بتوانیم داستان را با آن به جریان بیاندازیم. به همین خاطر تلاش کردیم تا با استفاده از اسناد و مدارک موجود به یک روایت برسیم. روایتی که شاید در بخش‌هایی به عنصر خیال هم درآمیخته شده باشد اما در نهایت، از زبان خود دکتر عبیدی با تماشاگر به اشتراک گذاشته شده است.»

بخش بعدی جلسه به صحبت‌های محدثه گلچین‌عارفی، تدوینگر این فیلم اختصاص داشت. گلچین‌عارفی در پاسخ به دشواری‌های تدوین مستندی با ویژگی‌‌های آرشیوی تبِ آینه گفت: «متاسفانه بخش عمده‌ی مواد خامی که ما برای تولید و تدوین این فیلم در اختیار داشتیم مناسب ایجاد ریتم و ضرباهنگ نبود. بیش‌تر مصالح موجود در اختیار ما، نامه‌های اداری و اسنادی بود که به دشواری می‌شد با آن‌ها ضرباهنگ به وجود آورد.»

وی گفت: «موضوع فیلم هم ویژگی بصری خاصی نداشت که جلوه‌ها یا ضرباهنگ درونی خاصی بتوان به آن اضافه کرد. به همین خاطر معتقدم صدای آقای پورصمیمی انرژی خاصی به این تصویرهای عمدتاً ثابت و کم حرکت بخشیده است. تصویرهایی که از کلمات، جملات و جزییات زندگی دکتر غلام‌علی عبیدی تشکیل شده‌ و در نهایت، ساختار این فیلم را تشکیل داده‌اند.»

امید نجوان، منتقد مهمان جلسه نیز ضمن تایید این نکته، «استفاده از دست‌نوشته‌ها، نامه‌های اداری و کاغذ پاره‌های به‌ظاهر غیر قابل استفاده» را یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تبِ آینه دانست و افزود: «یکی از جالب‌ترین نکته‌ها در مورد شخصیت دکتر عبیدی، نگهداری اسناد و مدارکی است که می‌توان گفت کم‌تر آدمی با این میزان وسواس و دقت به جمع‌آوری آن‌ها اقدام می‌کرده است.»

وی سپس «استفاده از نماهای آرشیویِ کم‌تر دیده شده» را «یکی دیگر از ویژگی‌های مستند مورد بحث» دانست و افزود: «خط داستانی که در این مستند روایت شده، حاصل بررسی سندهای مکتوب و به جا مانده از دکتر عبیدی است. شخصیتی که فیلم از او یک قهرمان بدون اشتباه نمی‌سازد و مثل داستان زندگی همه‌ی آدم‌ها پر از اشاره به نقطه‌قوت‌ها و هم‌چنین نقطه‌ضعف‌هاست.»

نجوان هم‌چنین گفت: «از این زاویه می‌توان گفت سکانس کوتاه آغاز فیلم که قرار بوده معرفی شخصیت اصلی (دکتر عبیدی) باشد اطلاعات چندانی از او به عنوان یک دکتر داروساز در اختیار تماشاگر نمی‌گذارد؛ و شاید بهتر بود به این وجه از معرفی فشرده‌ی شخصیت بهای بیش‌تری داده می‌شد.»

در ادامه، وحید حسینی، کارگردان مستند تبِ آینه درباره‌ی نحوه‌ی پیدا کردن تصویرهای آرشیوی برای این فیلم گفت: «نماهای موجود از کارخانه‌ی داروسازی و هم‌چنین شخص دکتر عبیدی به لطف سرکار خانم لادن طاهری، مدیر محترم فیلمخانه ملی ایران در اختیار ما قرار داده شد. در این جست‌وجوها به راش‌هایی رسیدیم که روی آن تنها عنوان «داروسازی» ثبت شده بود؛ و هیچ‌کس نمی‌دانست روی آن پزیتیوها تصویرهای دیده‌نشده‌ای از دکتر عبیدی به ثبت رسیده است!»

وی افزود: «این تصویرهای بسیار شفاف، حدود شانزده دقیقه است که برای نخستین‌‌بار به ویدئو تبدیل شد و برای استفاده در فیلم تبِ آینه در اختیار ما قرار گرفت.»

گلچین‌عارفی، تدوینگر نیز با اشاره به «پشتکار ستودنی» کارگردان فیلم «برای پیدا کردن نماهای آرشیوی کم‌تر دیده شده» گفت: «یکی از ویژگی‌های او در هنگام ساخت فیلم‌هایش این است که تا وقتی نما یا تصویر مورد نظر خود را پیدا نکند فیلم را تمام‌شده تلقی نمی‌کند.»

وی افزود: «پیدا کردن نامه‌های موجود درباره‌ی دادگاه دکتر عبیدی که او آن‌ها را در سازمان اسناد اداری پیدا کرد، یکی دیگر از نشانه‌های این تلاش و پشتکار بود که می‌توان گفت پیدا شدنش یکی از مهم‌ترین فرازهای فیلم ما را به وجود آورده است.»

محدثه گلچین‌عارفی هم‌چنین گفت: «احساس من و وحید این بود که اگر بخش یا بخش‌هایی از آرشیوهای موجود در فیلم را حذف کنیم، در حقیقت، بیننده را از داشتن آن اطلاعات دریغ کرده‌ایم. آن‌هم مخاطبی که از دکتر عبیدی شاید فقط یک نام ساده روی قرص سرماخوردگی شنیده باشد.»

امید نجوان، منتقد مهمان جلسه نیز در تایید این نکته، «استفاده‌ی دقیق از مواد آرشیوی» را «یکی از مهم‌ترین شاخصه‌ها در اغلب آثار وحید حسینی» دانست و افزود: «در فیلم تبِ آینه لحظه‌ای وجود دارد که یکی از گفت‌وگوشونده‌ها نام شخصیت مورد اشاره را به یاد نمی‌آورد و کارگردان، این نام را از بیرون تصویر به او یادآوری می‌کند. همین نکته‌ی به‌ظاهر ساده نشان می‌دهد سازنده و پژوهشگر فیلم تا چه میزان به سوژه و اطلاعات مربوط به آن نزدیک شده است.»

این منتقد و مستندساز در بخش دیگری از صحبت‌های خود «حرکت مستقیم و بدون لکنت بر اصولی که خود بنا کرده» را «نقطه‌ قوت فیلم» آن برشمرد و افزود: «فیلم تبِ آینه جزو معدود مستندهای زندگی‌نامه‌ای‌ است که موفق شده با تکیه بر مواد آرشیوی غنی، زندگی شخصیت محوری داستان را به وضوح روایت کند؛ و به تعبیری می‌توان گفت این میزان دقت نظر در جزییات، آن‌هم در شرایطی که ما با آن روبه‌رو هستیم و کم‌تر کسی به جزییات اهمیت می‌دهد چیزی شبیه کیمیاست!»

بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی به صحبت‌های وحید حسینی، کارگردان فیلم مورد بحث اختصاص داشت. وی در پاسخ به پرسش مجری برنامه درباره‌ی واکنش خانواده و بازماندگان دکتر عبیدی نسبت به ساخته شدن این فیلم گفت: «من با وجود تلاش‌هایی که در طول ساخت فیلم انجام دادم موفق نشدم با فرزندان آقای دکتر عبیدی ارتباط برقرار کنم و طبعاً آن‌ها هنوز این فیلم را ندیده‌اند.»

وی گفت: «متاسفانه تعدادی از بستگان دکتر عبیدی و هم‌چنین چند نفر از گفت‌وگوشونده‌ها که در فیلم حضور دارند، در مسیر ساخته شدن این مستند از میان ما رفتند؛ و در حقیقت، آن‌چه در فیلم مانده، خاطرات و تالمات داروساز برجسته‌ای با ویژگی‌های دکتر عبیدی‌ است. نام بزرگی که بی‌شک در تاریخ داروسازی کشور ما با افتخار و به یادگار باقی خواهد ماند.»