نقد و بررسی فیلم مستند «بازگشت به خانه» در کانون فیلم سینماحقیقت
کانون فیلم سینماحقیقت، بعدازظهر دوشنبه هفتم مرداد 98 میزبان نمایش و سپس نقد و بررسی مستند «بازگشت به خانه» ساخته‌ی سمیه اشتری و سپس جلسه‌ی نقد و بررسی این فیلم با حضور امید نجوان بود.
در ابتدای این برنامه، ناصر صفاریان مسئول جلسه‌های نمایش فیلم و مجری برنامه، «فیلم به نمایش درآمده» را «یکی از مستندهای خودبیانگر یا خودافشاگرانه در سال‌های اخیر» توصیف کرد و گفت: «با وجود تغییراتی که جامعه‌ی سنتی ایران در دهه‌های اخیر با آن روبه‌رو شده اما هنوز هم بسیاری افراد از صحبت کردن درباره‌ی خود یا مشکلاتی که با آن دست به گریبان هستند ابا دارند.»
وی افزود: «فراموش نباید کرد که انتخاب سوژه‌ی مناسب، نیمی از ساخت یک فیلم به حساب می‌آید و مرحله‌ی بعدی، شامل روبه‌رو کردن فیلم با واکنش‌های تماشاگرانی است که هرکدام با ذائقه‌‌های مختلفی به تماشای آن می‌نشینند.»
در ادامه‌ی جلسه، سمیه اشتری در پاسخ به پرسش مسئول جلسه‌های نمایش فیلم درباره‌ی دلیل بیان مشکلات خانوادگی خود از طریق ساخت فیلم مستند گفت: «ساخت چنین فیلمی درباره‌ی خانواده‌ی خودم کار بسیار سختی بود و شاید اگر در کلاس‌های روان‌شناسی با ترس‌هایم مواجه نشده و در این‌باره آموزش ندیده بودم، شاید هرگز نمی‌توانستم این فیلم را بسازم.»
وی گفت: «در این زمینه دکتر سبزیان‌پور به عنوان مشاور با من همکاری کردند و تشویق‌های ایشان باعث شد شرم و خجالت را کنار بگذارم و بعد از بیست و پنج سال با پدرم دیدار داشته باشم. در حقیقت، دیدار با پدرم و ساخت فیلم درباره‌ی این اتفاق باعث شد شرم و خجالتی که در وجود من ریشه دوانده بود، جای خود را به آرامش درونی و عزت نفس بدهد.»
وی هم‌چنین گفت: «به ذهنم رسید حالا که من به عنوان فیلم‌ساز بارها آدم‌های دیگر را سوژه‌ی فیلم خود کرده‌ام، بد نیست یک‌بار هم در جای آن‌ها قرار بگیرم و این‌بار خودم را سوژه‌ی یک فیلم مستند کنم.»
اشتری افزود: «وقتی ایده‌ی ساخت چنین سوژه‌ای به ذهنم رسید آقای احمدیان خیلی مرا تشویق کرد که این فیلم را بسازم؛ و من ابتدا با خودم فکر می‌کردم که از این تجربه فقط در آرشیو شخصی خودم نگهداری خواهم کرد یا آن را فقط در جشنواره‌های خارجی شرکت خواهم داد اما در نهایت تصمیم گرفتم برای مواجهه با واکنش تماشاگران ایرانی، آن را در داخل کشور هم به نمایش بگذارم.»
اشتری هم‌چنین در پاسخ به پرسش بعدی صفاریان درباره‌ی نحوه‌ی راضی کردن بستگان نزدیک خود برای حضور در این فیلم مستند گفت: «آن‌ها به سادگی راضی نشدند جلوی دوربین تصویربرداری این فیلم قرار بگیرند؛ و من برای انجام این کار هر شگردی که به ذهنم می‌رسید را به کار گرفتم تا بتوانم این فیلم را بسازم.»
وی افزود: «انجام چنین کاری خیلی سخت بود و تبعات واکنش و حضور آن‌ها در این فیلم هنوز به پایان نرسیده است. به گونه‌ای که بعضی از آن‌ها هنوز هم دل‌شان نمی‌خواهد فیلم تمام شده را ببینند.»
سمیه اشتری هم‌چنین گفت: «ساخت این فیلم، جدا از تجربه‌ی خوبی که داشت، بیش از هر چیز باعث آرامش روانی خودم شد. به همین دلیل از ساخت آن پشیمان نیستم.»
بخش بعدی به صحبت‌های منتقد مهمان برنامه اختصاص داشت. امید نجوان در این بخش «شهامت و جسارت در بیان مشکلات خانوادگی، از طریق ساخت فیلم» را مهم‌ترین ویژگی مستند بازگشت به خانه توصیف کرد و افزود: «مخاطب این فیلم، آرام‌آرام با اطلاعات مورد نظر فیلم‌ساز آشنا می‌شود و همین نکته به اضافه‌ی تاثیر عاطفی برخی لحظه‌های احساسی باعث می‌شود تماشاگر نسبت به شخصیت‌های درگیر ماجرا هم‌دلی پیدا کرده و با فیلم همراه شود.»
وی گفت: «سازنده‌ی بازگشت به خانه در ابتدا تلاش می‌کند با حفظ بی‌طرفی، قضاوت را برعهده‌ی تماشاگران فیلم خود بگذارد اما در ادامه، قادر به حفظ این وضعیت نیست و در نتیجه، مخاطب مجبور می‌شود ابتدا از طریق شنیده‌ها و سپس از طریق آن‌چه که هم‌زمان با ضبط امر واقع، جلوی دوربین شکل می‌گیرد، نسبت به مسائل درونی فیلم قضاوت کند.»
این منتقد هم‌چنین «بیان روایت‌هایی از داستان زندگی شخصی فیلم‌ساز» را «به‌ظاهر سهل و ممتنع اما بسیار سخت و پیچیده» توصیف کرد و افزود: «در چنین شرایطی وقتی مخاطب فیلم با جزییاتی از زندگیِ سازنده‌ی فیلم درگیر می‌شود، درمی‌یابد برخی از این جزییات به قدری عمیق، پیچیده و گسترده است که به این راحتی‌ها نمی‌توان نسبت به آن قضاوت داشت و در این‌باره به زمانی به‌مراتب بیش‌تر از زمان خود فیلم نیاز است.»
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: «غیبت اشاره به برخی جزییات که از سوی فیلم‌ساز انجام گرفته باعث وجود حفره‌هایی در روایت این مستند شده که تماشاگر را به فهم و نتیجه‌گیری کامل در این زمینه نمی‌رساند. در حقیقت می‌توان گفت ساخت این فیلم بیش‌تر بهانه‌ای بوده تا سازنده‌ی فیلم، مرحله‌ی درمان و آرامش روانی خود را سپری کند.»
نجوان سپس به نمای پایانی فیلم (حضور فیلم‌ساز در میانه‌ی یک دالان تاریک و طولانی) اشاره کرد و افزود: «این نما نشان‌دهنده‌ی مرحله‌ی دشوار عبور فیلم‌ساز و رها کردن ترس‌ها و واهمه‌های خود در دهلیزی است که در آن گرفتار شده. مسیری که البته در نهایت باعث می‌شود او تاریکی را رها کرده و به روشنایی برسد.»
در ادامه‌ی جلسه، ناصر صفاریان با اشاره به عدم یک‌دستی در نماهای فیلم به عنوان مشکلی که در مرحله‌ی تدوین بروز کرده گفت: «در چنین شرایطی این افسوس باقی می‌ماند که بازگشت به خانه از پتانسیل بیش‌تر و بهتری برخوردار بوده اما متاسفانه در مرحله‌ی آماده‌سازی، مشکلات این فیلم برطرف نشده است.»
سمیه اشتری در پاسخ به این نکته گفت: «تدوین این فیلم از میان انبوه راش‌هایی که در اختیار داشتم کار آسانی نبود و تدوین‌گر فیلم (علی نیازمند) که درگیر لحظه‌های عاطفی و احساسی شده بود، به دشواری، انجام آن را به پایان رساند.»
وی افزود: «به‌صورت طبیعی وقتی هر فیلمی به پایان می‌رسد ایده‌های مختلفی برای ایجاد تغییر در بخش‌های مختلف آن به ذهن آدم‌های درگیر تولید می‌رسد اما در نهایت باید پذیرفت که بضاعت من و همکارانم در ساخت این فیلم، همین بوده است.»
در ادامه‌ی جلسه، منتقد مهمان برنامه با اشاره به تغییر در لحن بخش‌هایی از «بازگشت به خانه» که به گفته‌ی او به یک‌دستی در کارگردانی آسیب رسانده گفت: «به عنوان مثال فیلم با نماهایی آغاز می‌شود که آشکارا می‌کوشد تا احساس تصویربرداری مخفیانه را به تماشاگر القا کند و در ادامه به نماهای دیگری می‌رسد که از چشم تصویربردار/ کارگردان ضبط شده؛ و این تغییر لحن تا پایان در فیلم ادامه پیدا کرده است.»
نجوان گفت: «سردرگمی بخش‌های ابتدای «بازگشت به خانه» باعث می‌شود تماشاگر کمی دیر با شخصیت محوری (خود فیلم‌ساز) روبه‌رو شود. این در حالی است که شاید اگر این نکته‌ها در مرحله‌ی تکمیل اطلاعات و نگارش فیلم‌نامه مورد پرورش قرار گرفته بود، امروز با فیلم منسجم‌تری روبه‌رو بودیم.»
در بخش دیگری از این جلسه‌ی نقد و بررسی، سمیه اشتری در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان درباره‌ی طراحی پایان‌بندی فیلم در ذهن خود گفت: «ترجیح می‌دادم به یک ماجرای قطعی فکر نکنم و دلم می‌خواست در مسیر تلاش برای دیدار با پدرم جلو بروم تا ببینم چه پیش می‌آید.»
وی گفت: «در ذهنم، لحظه‌ی ملاقات با پدرم، آخرین صحنه‌ی فیلم بود اما از آن‌جا که ایشان با بیماری قلبی دست و پنجه نرم می‌کند ممکن بود اتفاق‌هایی به وجود بیاید که مانع دیدار ما شود.»
در بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی، منتقد مهمان برنامه، «ایجاد کنجکاوی درباره‌ی وضعیت و سرنوشت شخصیت‌های حاضر در فیلم» را یکی از ویژگی‌های قابل اشاره‌ی «بازگشت به خانه» برشمرد و افزود: «عناصر جذابی از این دست باعث می‌شود حیات فیلم تا سال‌ها پس از تولید آن حفظ شده و فیلم‌ساز همواره درباره‌ی وضعیت اعضای خانواده‌ی خود توضیحاتی ارائه دهد.»
نجوان گفت: «مهم‌ترین نکته‌ی چنین فیلمی اشاره به حضور پررنگ پدر به عنوان شخصیت توانمند و مسلطی است که بنا به دلایلی هیچ‌گاه در زندگی فیلم‌ساز حضور نداشته اما همان‌طور که خود او هم در یکی از لحظه‌های فیلم اشاره می‌کند، در همه‌جای زندگی او حضور داشته است. حضوری سنگین؛ از پی سال‌ها غیبت.»
