ساموئل خاچیکیان، افتخار ملی سینمای ایران بود
گزارشی از نمایش و نقد و بررسی فیلم مستند
«ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو»
در پاتوق «حرفی نو»
هفدهم اردیبهشت 1404
از راست: طهماسب صلح‌جو، محمود جوانبخت و امید نجوان در جلسه‌ی نقد و بررسی «ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو»
سومین جلسه از مجموعه برنامه‌های پاتوق مستند حرفی نو به نمایش و سپس نقد و بررسی فیلم ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو ساخته‌ی امید نجوان اختصاص داشت.
در ابتدای این برنامه که شامگاه سه‌شنبه شانزدهم اردیبهشت با حضور سازنده‌ی این مستند و هم‌چنین طهماسب صلح‌جو، منتقد مهمان برنامه برگزار شد، محمود جوانبخت، مدیر این پاتوق فرهنگی، «فیلم به نمایش درآمده» را «برآمده از فعالیت‌های دامنه‌دار امید نجوان در زمینه‌ی روزنامه‌نگاری و مستندسازی» برشمرد و افزود: «این فیلم، یک مستند درگیرکننده درباره‌ی یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ سینمای ایران است و سازنده‌اش به خوبی موفق شده اطلاعات کم‌تر گفته شده‌ای را از ساموئل خاچیکیان به مخاطبان منتقل کند.»
وی افزود: «مستند ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو می‌کوشد از نام و اعتبار یک فیلم‌ساز شاخص تاریخ سینمای ایران غبارروبی کند و او را با جزییات و ریزبینی به جوانان علاقه‌مند این حرفه بشناساند.»
در ادامه‌ی جلسه، امید نجوان در پاسخ به پرسشی درباره‌ی نحوه‌ی شکل‌گیری و ایده‌ی محوری ساخت این فیلم گفت: «این مستند برای من در حکم پاسخ یا نوعی واکنش در برابر یک دوران طولانی‌مدت بی‌کاری و ناکامی در تصویب طرح‌های متعددی است که می‌نوشتم و به مراکز مختلف مستندسازی ارائه میدادم اما متاسفانه هیچ‌کدام‌شان به تصویب نرسید و طبعاً ساخته نشدند.»
وی گفت: «ترجیح میدادم به جای ساخت طرح‌هایی که هر از گاهی به من پیشنهاد می‌شد، فیلم مورد علاقه و دلخواه خودم را بسازم. به همین دلیل از مدت‌ها قبل به ایده‌ی ساخت مستندی فکر می‌کردم که هزینه‌ی تولید چندان بالایی نداشته باشد و من بتوانم آن را با سرمایه و امکانات بسیار محدود و شخصی خودم بسازم.»
نجوان افزود: «با تماشای مستند هیچکاک/ تروفو و فیلمی که بر اساس نوارکاست‌های به جا مانده از گفت‌وگوی فرانسوا تروفو با آلفرد هیچکاک انجام شده بود، به یاد گفت‌وگوی قدیمی خودم با زنده‌یاد ساموئل خاچیکیان افتادم که در کشور ما به آلفرد هیچکاک سینمای ایران معروف بود و هست. همان‌جا تصمیم گرفتم نوار گفت‌وگوی مورد نظر را پیدا کنم و بر اساس آن ایده‌ی ساخت یک فیلم مستند را گسترش و پرورش بدهم.»
وی هم‌چنین از «تبدیل صدای آنالوگ به فایل دیجیتال» به عنوان «نقطه عزیمت ساخت این فیلم» یاد کرد و گفت: «وقتی به صدای به جا مانده از آن گفت‌وگوی قدیمی گوش دادم متوجه شدم بخش‌هایی از حرف‌های زنده‌یاد خاچیکیان به دلیل تمرکز روی مبحث کارگردانی، پیش از این اصلاً چاپ نشده است! خود این موضوع من را بیش‌تر ترغیب کرد تا راوی نکته‌های آموزنده‌ی فیلم‌سازی باشم که حدود دو دهه قبل درگذشته بود اما بخشی از حرف‌هایش قرار بود برای نخستین‌بار منتشر شود.»
نجوان هم‌چنین گفت: «زمستان سال 1400 وقتی فیلم ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو در بخش مسابقه‌ی جشنواره‌ی سینماحقیقت پذیرفته شد احساس غرور و شعف آدمی را داشتم که برگزارکننده‌ی جشنواره (یعنی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی) از سال‌ها قبل طرح‌هایش را رد کرده اما سرانجام در برابر سماجت و پشتکار او کوتاه آمده و به حضور فیلمش در جشنواره‌ی تخصصی سینمای مستند رضایت داده است!»
بخش بعدی این جلسه که با حضور تعدادی از منتقدان سینما و مستندسازان برگزار شد، به صحبت‌های منتقد مهمان برنامه اختصاص داشت. در این بخش، طهماسب صلح‌جو، منتقد پرسابقه‌ی مطبوعات سینمایی، «مهم‌ترین ویژگی فیلم به نمایش درآمده» را «تلاش برای زنده کردن بخشی از حافظه‌ی تاریخی تماشاگران سینما» توصیف کرد و افزود: «من برای دومین‌بار با اشتیاق این فیلم را تماشا کردم و مثل دفعه‌ی قبل برایم زنده‌کننده‌ی خاطرات شیرینی از سال‌های دور بود. سال‌هایی که من هم مثل اغلب هم‌‌سن و سال‌هایم برای دیدن فیلم‌های ساموئل خاچیکیان به سینما می‌رفتم و از فضای رازآلود و هیجان‌انگیز این فیلم‌ساز لذت می‌بردم.»
وی گفت: «زنده‌یاد خاچیکیان برای سینماروهای دهه‌های چهل و پنجاه، یک افتخار ملی به حساب می‌آمد. فیلم‌سازی که فضاهای فیلم‌هایش کم‌ترین شباهتی به تولیدات رایج آن دوران نداشت و همین ویژگی، یکی از عناصری بود که باعث جلب توجه مخاطبان به شخص سازنده‌ی فیلم و نام کارگردان آن فیلم‌ها شده بود.»
صلح‌جو هم‌چنین گفت: «بسیاری از کارهایی که خاچیکیان در فیلم‌هایش انجام می‌داد، از حد و اندازه‌ی سینمای آن دوران بسیار فراتر بود. به همین خاطر مردمی که یکی از مهم‌ترین سرگرمی‌هایشان سینما رفتن بود، فیلم‌های این فیلم‌ساز را به نام خود او می‌شناختند؛ در حالی که اغلب فیلم‌های آن دوران به ناچار با نام هنرپیشه‌ها و ستاره‌های سینما شناخته می‌شدند.»
وی سپس «استفاده‌ی دقیق از ابزار سینما» را «مهم‌ترین تمهید خاچیکیان برای نزدیک شدن به تکنیک سینما در غرب» دانست و افزود: «او با کم‌ترین امکانات کارهایی انجام می‌داد که از نظر نورپردازی و فیلم‌برداری به تکنیک فیلم‌های غربی تنه می‌زد؛ و همین نکته باعث شده بود که منتقدان دهه‌های گذشته، او را «آلفرد هیچکاک سینمای ایران» بنامند.»
این نویسنده‌ی سینما هم‌چنین گفت: «ارزش مستند ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو و دلیل ماندگار شدن آن، تلنگری است که به ذهن و روح عاشقان سینما می‌زند؛ و آن‌ها را وادار می‌کند تا به پیچ و خم‌ها و بزنگاه‌های تاریخ سینمای ایران بیاندیشند. تاریخی که پر از فیلم‌هایی با ماندگاری طولانی یا حتی فراموش‌شدنی است اما متاسفانه بعضی‌ها می‌کوشند تا با استفاده از برچسب‌هایی نظیر فیلمفارسی آن‌ها را به حاشیه برانند.»
بخش پایانی و جمع‌بندی این جلسه‌ی نمایش فیلم به صحبت‌های امید نجوان، نویسنده‌ی فیلم‌نامه و کارگردان ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو اختصاص داشت. وی با اشاره به «پررنگ بودن وجه نوستالژیک» به عنوان «تمهیدی برای تاثیرگذاری فیلم خود» گفت: «در این مستند، دو تصویر به یاد ماندنی از استقبال شگفت‌انگیز تماشاگران سینما وجود دارد که اگر بگویم این فیلم اساساً به‌خاطر آن‌ها ساخته شده اغراق نکرده‌ام.»
وی گفت: «یکی از آن‌ها عکسی است که انبوه تماشاگران فیلم ضربت را در خیابان جمهوری فعلی ثبت کرده؛ و دیگری، تصویری از خیابان لاله‌زار در اواخر دهه‌ی 1330 است که در آن، این خیابان خاطره‌انگیز با هجوم سینماروها برای تماشای فیلم طوفان در شهر ما بند آمده است! تصویرهایی از اقبال عمومی مخاطبان به سینما که دیگر بعید است برای هیچ فیلم و فیلم‌ساز دیگری تکرار شود.»
لازم به یادآوری است اکران آنلاین ساموئل خاچیکیان؛ یک گفت‌وگو از چندی پیش در پلتفرم هاشور آغاز شده و علاقه‌مندان سینمای مستند برای تماشای فیلم مورد بحث می‌توانند به این صفحه مراجعه کنند.
