برشی از یک تاریخ شفاهی
گزارش نمایش «ساموئل خاچیکیان؛ یک گفتوگو» در کانون فیلم خانه سینما
بیست و هشتم مهر 1398
تازهترین برنامهی کانون فیلم خانه سینما که شامگاه یکشنبه بیست و هشتم مهر برگزار شد به نمایش و نقد و بررسی مستند ساموئل خاچیکیان؛ یک گفتوگو به کارگردانی امید نجوان اختصاص داشت.
در ابتدای این برنامه که هوشنگ گلمکانی به عنوان منتقد مهمان در آن حضور داشت، نجوان در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان، دبیر کانون فیلم دربارهی نسخههای تدوین شده و موجود از این فیلم گفت: «این فیلم از ابتدا در دو نسخه تدوین شد که نسخهی به نمایش درآمده، کمی کوتاهتر و صرفاً از مدتها قبل برای به دست آوردن یک قالب مناسب آماده شده بود.»
وی گفت: «متاسفانه بروز یک مشکل فنی و احتمال تغییر در این برنامهی نمایش فیلم باعث شد نسخهی اولیهی مستند مورد بحث به نمایش گذاشته شود که همچنان با مشکلاتی از قبیل صداگذاری و تدوین نهایی دست به گریبان است.»
نجوان سپس در ادامهی صحبتهای دبیر کانون فیلم دربارهی همزمانی تقریبی نمایش این فیلم با سالروز درگذشت زندهیاد ساموئل خاچیکیان (در سیام مهر 1380) گفت: «گفتوگو با زندهیاد خاچیکیان در سال 1377 و به قصد انتشار در قالب مجموعه مطالبی دربارهی شیوههای مختلف کارگردانی انجام شد.»
وی گفت: «این گفتوگو همانسال در کتاب سال مجلهی «فیلم» منتشر شد اما خوشبختانه نوار کاست آن در کنار سایر وسایل شخصیام باقی مانده بود و سالها بعد، زمانی که مستند هیچکاک/تروفو را دیدم، به نظرم رسید استفاده از صدای مرحوم خاچیکیان و تهیهی مستنداتی برای مصور کردن آن، خود، میتواند به یک فیلم جالب برای آموختن کارگردانی از زبان یک فیلمساز مهم نسل اول سینمای ایران تبدیل شود.»
نجوان افزود: «مرحلهی تبدیل صدای آنالوگ این گفتوگو به فایل دیجیتال و انجام اصلاحات اولیه بر روی آن، به دلیل نبود تجهیزات مناسب مدتها به درازا کشید اما در نهایت به لطف چند نفر از دوستان به سرانجام و مرحلهای رسید که برای مصورسازی این تاریخ شفاهی میشد روی آن کار کرد.»
وی همچنین گفت: «وقتی بعد از سالها دوباره به آن گفتوگو گوش کردم متوجه شدم بخشی از حرفهای زندهیاد خاچیکیان، بنا به دلایلی در آن گفتوگوی مطبوعاتی منتشر نشده است. در حقیقت میتوان گفت بخشی از صداهایی که از مرحوم خاچیکیان در این فیلم شنیده میشود، گفتههایی است که تا کنون منتشر نشده و میتوان گفت برای نخستینبار در این فیلم فرصت عرضه و ارائه به مخاطب پیدا کرده است.»
بخش بعدی جلسه به صحبتهای منتقد مهمان برنامه اختصاص داشت. هوشنگ گلمکانی در این بخش با اشاره به فقدان انسجام کافی در نسخهی به نمایش درآمده گفت: «اشارهی ایشان به شباهت ایدهی این فیلم با مستند هیچکاک/تروفو نشان میدهد که همکار قدیمی ما در مجلهی فیلم بیشتر به دنبال دوختن کُت برای دکمه بوده است. دکمهای که بعد از سالها پیدا و در شکل فعلی به انگیزهای برای ساخت این فیلم تبدیل شده است.»
وی سپس با اشاره به مشکل فنی در صدای فیلم به نمایش درآمده گفت: «خوشبختانه هنوز بخشی از حرفهای ساموئل خاچیکیان در این فیلم واضح شنیده میشود اما برای نسخهی کامل این فیلم میتوان از زیرنویس استفاده کرد تا ارتباط بهتری میان مخاطب و گفتوگوشونده برقرار کند.»
سردبیر ماهنامهی سینمایی «فیلم» سپس با اشاره به اهمیت و ضرورتِ ساخته شدن فیلمی دربارهی ساموئل خاچیکیان که به گفتهی او تا کنون به آن توجهی نشده بود گفت: «خاچیکیان در حقیقت و در سینمای ایران اولین کارگردان به مفهوم واقعی بوده؛ و این در حالی است که اغلب کسانی که به عنوان کارگردان در سینمای آن دوران فعالیت میکردند، بیشتر وظیفهی مدیریت گروه سازندهی فیلم و مصور کردن داستان را برعهده داشتند تا انجام امور دقیق و فنی کارگردانی.»
وی افزود: «خاچیکیان اولین فرد و تا سالها بعد تنها کسی بود که برای به فیلم برگرداندن داستانهای مورد علاقهی خود ایده داشت؛ و از این نظر در سینمای سالهای دور رقیب چندانی نداشت.»
گلمکانی سپس گفت: «متاسفانه ایدهی ساختاری مورد بحث، در نسخهی به نمایش درآمده قوام چندانی پیدا نکرده و از این نظر میتوان گفت با همین صدا اصلاً میتوان فیلم دیگری ساخت.»
وی همچنین در بخش دیگری از این جلسه گفت: «به نظر میرسد چنین فیلمی نیازمند کمی شوخطبعی، طنز و لحظههای جذاب و مفرحی است که غیبت آنها دستکم در نسخهی فعلی کمی آزاردهنده است.»
در ادامهی جلسه، امید نجوان در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان دربارهی نحوهی ترتیب حرفها و گفتهها در طول فیلم گفت: «در طول سه دههی گذشته و در تمام فعالیت مطبوعاتیام هیچوقت صرفاً گفتوگوها را کلمه به کلمه پیاده نکردهام و همواره سعی کردهام با جابهجا کردن حرفهایی که گاهی زمان گفتنشان در طول مصاحبه چندان مناسب نبوده، ترتیب و طبعاً تاثیرگذاری بهتری ایجاد کنم. گفتوگو با زندهیاد خاچیکیان هم از این امر مستثنی نبود و به همین خاطر تقدم و تاخر حرفها مطابق و منطبق بر زمان انجام گفتوگو نیست.»
وی همچنین در بخش دیگری از صحبتهای خود گفت: «ساخته شدن این فیلم بیشتر حالت درمان و التیام زخمهایی را داشت که رد شدن مکرر طرحهایم در نهادها و مراکز مرتبط با مستندسازی ایجاد کرده بود. طرحهایی که بعضاً یکی دو سال برای پژوهش و تکمیل مستندات آنها زمان صرف کرده بودم و با وجود آن که در آنها به مقولههایی نظیر دفاع مقدس پرداخته شده بود، اما متاسفانه فعلاً مورد بیمهری و برخورد سرد مدیران مربوطه قرار گرفته است.»
نجوان همچنین در پاسخ به پرسشی دربارهی تغییر یا حذف بخشهایی از فیلم خود گفت: «کموبیش همزمان با آغاز تولید این مستند باخبر شدم ادوین خاچیکیان (فرزند زندهیاد خاچیکیان) هم تصمیم به ساخت فیلمی دربارهی پدر خود گرفته است. وقتی طرحهایمان را با هم در میان گذاشتیم متوجه شدم بخشهایی از این دو فیلم، ناگزیر، شبیه هم از کار درآمده است. به همین دلیل به نفع فیلم آقای ادوین خاچیکیان، از ساخت بعضی لحظهها منصرف شدم و ترجیح دادم آن صحنههای مشترک در کار ایشان دیده شود.»
صحبتهای ادوین خاچیکیان پایانبخش این جلسهی نقد و بررسی بود. وی با اشاره به نگاه صادقانهی مستند مورد بحث نسبت به زندهیاد خاچیکیان گفت: «خوشبختانه در این فیلم، اشتباه دامنهداری که از سالها قبل در مورد زمان دقیق تولد پدر وجود داشت برطرف شده و با تاکید بر شانزدهم فروردین 1302 (به عنوان زمان دقیق تولد ایشان) مورد تصحیح قرار گرفته است.»
وی گفت: «در فیلمی که تولید آن بهزودی به جریان خواهد افتاد، قصد دارم به زندگی پدرم به عنوان یک ارمنیتبارِ مهاجر و نمایندهی خانوادههایی بپردازم که از قتل عام ارامنه جان سالم به در بردند. خانوادههایی که در ایران به کسب تخصصها و مهارتهای مختلف رو آوردند و هرکدام نقش موثری در زمینهی فعالیتهای مورد علاقهی خود برعهده گرفتند.»